Erkin Qədirlinin Rəsulzadə haqda qəliz cümləsi nə deməkdir?
İdman2 fevral 2020 17:36
Ötən il Real partiyasının funksionerlərindən olan Erkin Qədirlinin yazdığı bir cümlənin nə demək olduğu hələ də sosial şəbəkədə müzakirə edilir. O, Məmməd Əmin Rəsulzadədən bəhs edən statusunda qeyd etmişdi ki, "Rəsulzadə, eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivliyin epistemoloji obyektivlik öhdəliyini yaratmağın örnəyidir".
Bu, nə deməkdir? Gəlin, aydınlaşdırmağa çalışaq.
Eliminativizm müasir Qərb fəlsəfəsində bir cərəyandır. Adı ingiliscə “elimination” (parçalamaq, kənarlaşdırmaq, istisna etmək, ləğv etmək) kəlməsindən yaranıb. Eliminativizm deyir ki, şüurdakı proseslərdən danışarkən varlığına inandığımız bəzi mücərrəd şeylər əslində yoxdurlar. Və müasir dövrdə onları neyrofizioloji (yəni real olan bioloji) anlayışlarla əvəzləmək lazımdır. Məsələn, tipik örnək kimi ruhu göstərmək olar. Beyində ruhun olduğu hansısa bir mərkəz, neyron qrupu varmı? Yox. Deməli, bu anlayışdan vaz keçməli, “ruhi” saydığımız şeyləri (məsələn, şeir yazmaq kimi) beyindəki bioloji proseslərlə izah etməliyik.
Və yaxud, sevgi əgər beyində gedən biokimyəvi reaksiyaların nəticəsidirsə, onu mücərrəd bir şüur hadisəsi kimi yox, elə biokimya kimi də qəbul etməliyik.
Göründüyü kimi, bu, sırf və qatı materialist mövqeyidir.
“Eliminativizmin tələsinə düşməyən” sözü ilə Erkin müəllim yəqin, “maddi anlayışlar səviyyəsinə endirilməyən”, “mənəviliyini, ruhi məzmununu qoruyub saxlayan” demək istəyib.
Keçək o biri terminə.
Ontologiya (“antalogiya” ilə qarışdırmayın) – sadə dillə desək, varlığın fəlsəfəsidir. Fəlsəfənin varlığın mahiyyətini araşdıran, “varlıq nədir” sualına cavab verən bölməsidir. Sokratın dövründən bu sahədə müzakirələr və mübahisələr davam edir. Allahın varlığını fəlsəfi yolla isbatlamağa çalışan teoloqların ən sevimli oyun meydançasıdır. Məsələn, ontologiyaya əsaslanan ilahiyyatçılar Allahın varlığını belə isbatlamağa çalışırlar: Allah - ən mükəmməl varlıqdır. Ən mükəmməl varlıq isə ancaq təsəvvürdə ola bilməz. Yəni biz əgər Ən Mükəmməl Varlığı təsəvvür edə biliriksə, demək, o, realda da var, çünki ancaq xəyalda düşünülən varlığın nəyi “Ən Mükəmməl” olardı ki? Dolayısı ilə, biz əgər Ən Mükəmməl Varlıq haqqında düşünürksə, deməli, o, mütləq mövcud da olmalıdır. Göründüyü kimi, söz oyunundan və məntiqi fokuslardan başqa bir şey deyil.
Ontologiyanın qarşı tərəfində epistiemiologiya dayanıb. Epistemiologiya bizim dünyanı, varlığı necə öyrənməyimizi, necə dərk etməyimizi, yəni idrak prosesini araşdırır. “Həqiqət nədir və necə dərk olunur” onun əsas sualı sayıla bilər. Məsələn, əvvəlki misalda Allahın varlığı haqqında fikir yürüdən ontologiya tərəfdarına bir epistemiologiya tərəfdarı belə etiraz edə bilərdi: “Bütün bu isbat prosesi sənin şüurunda gedir. Sənin şüurundan kənarda necə, Allahın varlığına dair hansısa bir obyektiv (sənin düşüncəndən asılı olmayan) dəlil, fakt varmı?! Əgər yoxdursa, sənin bu məntiq oyunun boş söz yığınından savayı heç nə deyil”.
Əgər ontologiya subyektivdirsə, epistemiologiya obyektiv sayıla bilər.
İndi isə ifadəyə bütöv baxaq: “eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivlik” – bu söz yığını yəqin, prosesləri dəyərləndirərkən təkcə maddi-praqmatik anlayışlardan yox, həm də mənəvi-ruhi meyarlardan, özünün inandığın dəyərlərdən çıxış etməyi nəzərdə tutur. Hər halda, mən başqa anlam verməkdə çətinlik çəkirəm.
Daha sonra isə Erkin Qədirli deyir ki, həmin bu yanaşma eyni zamanda, “epistemioloji obyektivlik örnəyi yaratmalıdır”, yəni, sənin şəxsi dəyərlərinin, mənəvi meyarlarının praktik izahı, praqmatik əsası da olmalıdır (Mən belə anlayıram).
Belədə, həmin qəliz cümləni normal Azərbaycan dilinə təxminən bu cür tərcümə etmək olar: Rəsulzadə siyasətin mənəvi-ruhi ölçülərini, özünün şəxsi dəyərlərini qoruyub saxlamaqla yanaşı, eyni zamanda, onun praktik tətbiqini də həyata keçirməyə aid bir nümunədir.
(Müqayisə edin: "Rəsulzadə, eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivliyin epistemoloji obyektivlik öhdəliyini yaratmağın örnəyidir").
Erkin müəllimin demək istədiyi fikir doğrudanmı bu olubmu, ya yox – qəti əmin deyiləm. Amma ona əminəm ki, dünyada istənilən, ən mürəkkəb elmi fikri belə, sadə anlayışlarla çatdırmaq mümkündür. Bu gün kvant fizikasının, astrofizikanın qəliz, mürəkkəb nəzəriyyələri uşağın da anlayacağı qədər sadə dildə təsvir edilə bilirsə, sözsüz ki, Rəsulzadənin siyasətə yanaşmasını da hər kəsin başa düşəcəyi tərzdə tanıtmaq mümkündür.
Ümid etmək qalır ki, Erkin müəllim seçicilərilə də bu didə danışmır.
Vüsal Məmmədov
Azvision.az
Eliminativizm müasir Qərb fəlsəfəsində bir cərəyandır. Adı ingiliscə “elimination” (parçalamaq, kənarlaşdırmaq, istisna etmək, ləğv etmək) kəlməsindən yaranıb. Eliminativizm deyir ki, şüurdakı proseslərdən danışarkən varlığına inandığımız bəzi mücərrəd şeylər əslində yoxdurlar. Və müasir dövrdə onları neyrofizioloji (yəni real olan bioloji) anlayışlarla əvəzləmək lazımdır. Məsələn, tipik örnək kimi ruhu göstərmək olar. Beyində ruhun olduğu hansısa bir mərkəz, neyron qrupu varmı? Yox. Deməli, bu anlayışdan vaz keçməli, “ruhi” saydığımız şeyləri (məsələn, şeir yazmaq kimi) beyindəki bioloji proseslərlə izah etməliyik.
Və yaxud, sevgi əgər beyində gedən biokimyəvi reaksiyaların nəticəsidirsə, onu mücərrəd bir şüur hadisəsi kimi yox, elə biokimya kimi də qəbul etməliyik.
Göründüyü kimi, bu, sırf və qatı materialist mövqeyidir.
“Eliminativizmin tələsinə düşməyən” sözü ilə Erkin müəllim yəqin, “maddi anlayışlar səviyyəsinə endirilməyən”, “mənəviliyini, ruhi məzmununu qoruyub saxlayan” demək istəyib.
Keçək o biri terminə.
Ontologiya (“antalogiya” ilə qarışdırmayın) – sadə dillə desək, varlığın fəlsəfəsidir. Fəlsəfənin varlığın mahiyyətini araşdıran, “varlıq nədir” sualına cavab verən bölməsidir. Sokratın dövründən bu sahədə müzakirələr və mübahisələr davam edir. Allahın varlığını fəlsəfi yolla isbatlamağa çalışan teoloqların ən sevimli oyun meydançasıdır. Məsələn, ontologiyaya əsaslanan ilahiyyatçılar Allahın varlığını belə isbatlamağa çalışırlar: Allah - ən mükəmməl varlıqdır. Ən mükəmməl varlıq isə ancaq təsəvvürdə ola bilməz. Yəni biz əgər Ən Mükəmməl Varlığı təsəvvür edə biliriksə, demək, o, realda da var, çünki ancaq xəyalda düşünülən varlığın nəyi “Ən Mükəmməl” olardı ki? Dolayısı ilə, biz əgər Ən Mükəmməl Varlıq haqqında düşünürksə, deməli, o, mütləq mövcud da olmalıdır. Göründüyü kimi, söz oyunundan və məntiqi fokuslardan başqa bir şey deyil.
Ontologiyanın qarşı tərəfində epistiemiologiya dayanıb. Epistemiologiya bizim dünyanı, varlığı necə öyrənməyimizi, necə dərk etməyimizi, yəni idrak prosesini araşdırır. “Həqiqət nədir və necə dərk olunur” onun əsas sualı sayıla bilər. Məsələn, əvvəlki misalda Allahın varlığı haqqında fikir yürüdən ontologiya tərəfdarına bir epistemiologiya tərəfdarı belə etiraz edə bilərdi: “Bütün bu isbat prosesi sənin şüurunda gedir. Sənin şüurundan kənarda necə, Allahın varlığına dair hansısa bir obyektiv (sənin düşüncəndən asılı olmayan) dəlil, fakt varmı?! Əgər yoxdursa, sənin bu məntiq oyunun boş söz yığınından savayı heç nə deyil”.
Əgər ontologiya subyektivdirsə, epistemiologiya obyektiv sayıla bilər.
İndi isə ifadəyə bütöv baxaq: “eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivlik” – bu söz yığını yəqin, prosesləri dəyərləndirərkən təkcə maddi-praqmatik anlayışlardan yox, həm də mənəvi-ruhi meyarlardan, özünün inandığın dəyərlərdən çıxış etməyi nəzərdə tutur. Hər halda, mən başqa anlam verməkdə çətinlik çəkirəm.
Daha sonra isə Erkin Qədirli deyir ki, həmin bu yanaşma eyni zamanda, “epistemioloji obyektivlik örnəyi yaratmalıdır”, yəni, sənin şəxsi dəyərlərinin, mənəvi meyarlarının praktik izahı, praqmatik əsası da olmalıdır (Mən belə anlayıram).
Belədə, həmin qəliz cümləni normal Azərbaycan dilinə təxminən bu cür tərcümə etmək olar: Rəsulzadə siyasətin mənəvi-ruhi ölçülərini, özünün şəxsi dəyərlərini qoruyub saxlamaqla yanaşı, eyni zamanda, onun praktik tətbiqini də həyata keçirməyə aid bir nümunədir.
(Müqayisə edin: "Rəsulzadə, eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivliyin epistemoloji obyektivlik öhdəliyini yaratmağın örnəyidir").
Erkin müəllimin demək istədiyi fikir doğrudanmı bu olubmu, ya yox – qəti əmin deyiləm. Amma ona əminəm ki, dünyada istənilən, ən mürəkkəb elmi fikri belə, sadə anlayışlarla çatdırmaq mümkündür. Bu gün kvant fizikasının, astrofizikanın qəliz, mürəkkəb nəzəriyyələri uşağın da anlayacağı qədər sadə dildə təsvir edilə bilirsə, sözsüz ki, Rəsulzadənin siyasətə yanaşmasını da hər kəsin başa düşəcəyi tərzdə tanıtmaq mümkündür.
Ümid etmək qalır ki, Erkin müəllim seçicilərilə də bu didə danışmır.
Vüsal Məmmədov
Azvision.az
Oxşar xəbərlər
- Sümbülə Əliyeva həbs edildi
26 mart 2024 09:56
- Hindistanın Baş naziri SSRİ-də Novruz Bayramını necə bərpa edib? –Bakıda ilk Novruz şənliyi Moskvanı nə üçün qorxudub?
25 mart 2024 00:52
- 15 yaşlı İslam terror zamanı 100-dən çox insanı belə xilas etdi - Video
24 mart 2024 19:21
- Serbiya prezidentindən şok AÇIQLAMA - Qərbin Moskvadakı terrordan xəbəri var idi
23 mart 2024 08:18
- Dünya ordularının reytinq sıralaması
22 mart 2024 23:02
- Səfərə çıxanlar oruc tuta bilərmi? - Şeyxin müavinindən AÇIQLAMA
22 mart 2024 15:48
- Ərdoğanın nümayəndəsi İrəvana gedir – Zəngəzur planı işə düşdü
22 mart 2024 14:30
- Azərbaycanda kiçik məktəblər ləğv olunur - Bəs şagirdlər, müəllimlər ?
22 mart 2024 14:17
- Azərbaycanda qeydiyyatı olmayan partiyalar necə fəaliyyət göstərir?
22 mart 2024 14:00
- 32 kiloqram çəki atan Sonaxanım sirrini açıqladı
22 mart 2024 13:27
Xəbər lenti
- Bu gün ilk Qədr gecəsidir
28 mart 17:37
- Baş redaktorun Ədliyyə naziri Fərid Əhmədova MÜRACİƏTİ
28 mart 15:56
- İsveçrədən Azərbaycana 105 min manata 4 ədəd qol saatı gətiriblər
28 mart 15:46
- Prezident bu qanuna dəyişiklik etdi
28 mart 15:39
- Lifttəmir-in direktoruna şiddətli töhmət verildi
28 mart 15:31
- Azneft-in baş direktoru da vəzifəsindən azad edildi - Yeni təyinat
28 mart 15:23
- Məşhur Azərbaycan filmlərində heyvanlara aktyorlardan çox qonorar verilirmiş
28 mart 11:31
- Hermosonu öpən prezident həbs oluna bilər
28 mart 11:26
- DTX sıralarında 7 Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı xidmət edir
28 mart 11:13
- Yaxın günlərdə daha 73 nəfərin adı ictimaiyyətə açıqlanacaq
28 mart 11:05
- 2024-cü ildə bu rektorların səlahiyyət müddəti bitir (SİYAHI)
27 mart 22:27
- Emin Əmrullayevdən daha bir təyinat
27 mart 22:20
- Şəhid bacısı sektor müdiri təyin edildi
27 mart 22:12
- Namiq Abbasov vəfat etdi
27 mart 22:05
- Nazir Kamran Əliyevi təqaüdə göndərdi
27 mart 17:37
- BMU-ya yeni prorektor təyin olunub
27 mart 17:29
- Yüksək rütbəli keçmiş qırğız məmur Bakıda həbs olundu (TƏFƏRRÜAT)
27 mart 12:47
- Ərdoğan Ağ Evdə ilk dəfə Baydenlə görüşəcək
27 mart 12:27
- 7 günlük Novruz tətili başa çatdı
27 mart 08:37
- Biləsuvarda qadın qətlə yetirildi - Əri polisə təslim oldu+Yenilənib
26 mart 21:05
- Üç aydır ictimaiyyət qarşısına çıxmır
26 mart 20:32
- Küçədə satılan balıq və toyuq məhsulları təhlükəlidirmi? - ARAŞDIRMA - VİDEO
26 mart 10:49
- Sabahdan Azərbaycanda tətil başa çatır
26 mart 10:10
- Həkim əllərin titrəməsinin səbəblərindən danışdı
26 mart 10:05
- Sümbülə Əliyeva həbs edildi
26 mart 09:56
- Banan adı ilə aldığımız meyvə AFRİKA KARTOFU imiş - Diqqət!
25 mart 23:09
- Azərbaycan - Bolqarıstan oyununda qalib müəyyənləşmədi
25 mart 22:41
- 3 uşaq anası azərbaycanlı həkimin əlində öldü - FOTOLAR
25 mart 21:20
- Prezident və xanımına qarşı sui-qəsd cəhdinin detalları 28 il sonra açıqlandı - Əl-Qaidə-nin planı
25 mart 16:06
- Moskvadakı teraktın başçısı AĞACDA gizlənibmiş – VİDEO
25 mart 14:05
Video & Fotoqalereya
Video
Fotoqalereya