Erkin Qədirlinin Rəsulzadə haqda qəliz cümləsi nə deməkdir?
İdman2 fevral 2020 17:36
Ötən il Real partiyasının funksionerlərindən olan Erkin Qədirlinin yazdığı bir cümlənin nə demək olduğu hələ də sosial şəbəkədə müzakirə edilir. O, Məmməd Əmin Rəsulzadədən bəhs edən statusunda qeyd etmişdi ki, "Rəsulzadə, eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivliyin epistemoloji obyektivlik öhdəliyini yaratmağın örnəyidir".
Bu, nə deməkdir? Gəlin, aydınlaşdırmağa çalışaq.
Eliminativizm müasir Qərb fəlsəfəsində bir cərəyandır. Adı ingiliscə “elimination” (parçalamaq, kənarlaşdırmaq, istisna etmək, ləğv etmək) kəlməsindən yaranıb. Eliminativizm deyir ki, şüurdakı proseslərdən danışarkən varlığına inandığımız bəzi mücərrəd şeylər əslində yoxdurlar. Və müasir dövrdə onları neyrofizioloji (yəni real olan bioloji) anlayışlarla əvəzləmək lazımdır. Məsələn, tipik örnək kimi ruhu göstərmək olar. Beyində ruhun olduğu hansısa bir mərkəz, neyron qrupu varmı? Yox. Deməli, bu anlayışdan vaz keçməli, “ruhi” saydığımız şeyləri (məsələn, şeir yazmaq kimi) beyindəki bioloji proseslərlə izah etməliyik.
Və yaxud, sevgi əgər beyində gedən biokimyəvi reaksiyaların nəticəsidirsə, onu mücərrəd bir şüur hadisəsi kimi yox, elə biokimya kimi də qəbul etməliyik.
Göründüyü kimi, bu, sırf və qatı materialist mövqeyidir.
“Eliminativizmin tələsinə düşməyən” sözü ilə Erkin müəllim yəqin, “maddi anlayışlar səviyyəsinə endirilməyən”, “mənəviliyini, ruhi məzmununu qoruyub saxlayan” demək istəyib.
Keçək o biri terminə.
Ontologiya (“antalogiya” ilə qarışdırmayın) – sadə dillə desək, varlığın fəlsəfəsidir. Fəlsəfənin varlığın mahiyyətini araşdıran, “varlıq nədir” sualına cavab verən bölməsidir. Sokratın dövründən bu sahədə müzakirələr və mübahisələr davam edir. Allahın varlığını fəlsəfi yolla isbatlamağa çalışan teoloqların ən sevimli oyun meydançasıdır. Məsələn, ontologiyaya əsaslanan ilahiyyatçılar Allahın varlığını belə isbatlamağa çalışırlar: Allah - ən mükəmməl varlıqdır. Ən mükəmməl varlıq isə ancaq təsəvvürdə ola bilməz. Yəni biz əgər Ən Mükəmməl Varlığı təsəvvür edə biliriksə, demək, o, realda da var, çünki ancaq xəyalda düşünülən varlığın nəyi “Ən Mükəmməl” olardı ki? Dolayısı ilə, biz əgər Ən Mükəmməl Varlıq haqqında düşünürksə, deməli, o, mütləq mövcud da olmalıdır. Göründüyü kimi, söz oyunundan və məntiqi fokuslardan başqa bir şey deyil.
Ontologiyanın qarşı tərəfində epistiemiologiya dayanıb. Epistemiologiya bizim dünyanı, varlığı necə öyrənməyimizi, necə dərk etməyimizi, yəni idrak prosesini araşdırır. “Həqiqət nədir və necə dərk olunur” onun əsas sualı sayıla bilər. Məsələn, əvvəlki misalda Allahın varlığı haqqında fikir yürüdən ontologiya tərəfdarına bir epistemiologiya tərəfdarı belə etiraz edə bilərdi: “Bütün bu isbat prosesi sənin şüurunda gedir. Sənin şüurundan kənarda necə, Allahın varlığına dair hansısa bir obyektiv (sənin düşüncəndən asılı olmayan) dəlil, fakt varmı?! Əgər yoxdursa, sənin bu məntiq oyunun boş söz yığınından savayı heç nə deyil”.
Əgər ontologiya subyektivdirsə, epistemiologiya obyektiv sayıla bilər.
İndi isə ifadəyə bütöv baxaq: “eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivlik” – bu söz yığını yəqin, prosesləri dəyərləndirərkən təkcə maddi-praqmatik anlayışlardan yox, həm də mənəvi-ruhi meyarlardan, özünün inandığın dəyərlərdən çıxış etməyi nəzərdə tutur. Hər halda, mən başqa anlam verməkdə çətinlik çəkirəm.
Daha sonra isə Erkin Qədirli deyir ki, həmin bu yanaşma eyni zamanda, “epistemioloji obyektivlik örnəyi yaratmalıdır”, yəni, sənin şəxsi dəyərlərinin, mənəvi meyarlarının praktik izahı, praqmatik əsası da olmalıdır (Mən belə anlayıram).
Belədə, həmin qəliz cümləni normal Azərbaycan dilinə təxminən bu cür tərcümə etmək olar: Rəsulzadə siyasətin mənəvi-ruhi ölçülərini, özünün şəxsi dəyərlərini qoruyub saxlamaqla yanaşı, eyni zamanda, onun praktik tətbiqini də həyata keçirməyə aid bir nümunədir.
(Müqayisə edin: "Rəsulzadə, eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivliyin epistemoloji obyektivlik öhdəliyini yaratmağın örnəyidir").
Erkin müəllimin demək istədiyi fikir doğrudanmı bu olubmu, ya yox – qəti əmin deyiləm. Amma ona əminəm ki, dünyada istənilən, ən mürəkkəb elmi fikri belə, sadə anlayışlarla çatdırmaq mümkündür. Bu gün kvant fizikasının, astrofizikanın qəliz, mürəkkəb nəzəriyyələri uşağın da anlayacağı qədər sadə dildə təsvir edilə bilirsə, sözsüz ki, Rəsulzadənin siyasətə yanaşmasını da hər kəsin başa düşəcəyi tərzdə tanıtmaq mümkündür.
Ümid etmək qalır ki, Erkin müəllim seçicilərilə də bu didə danışmır.
Vüsal Məmmədov
Azvision.az
Eliminativizm müasir Qərb fəlsəfəsində bir cərəyandır. Adı ingiliscə “elimination” (parçalamaq, kənarlaşdırmaq, istisna etmək, ləğv etmək) kəlməsindən yaranıb. Eliminativizm deyir ki, şüurdakı proseslərdən danışarkən varlığına inandığımız bəzi mücərrəd şeylər əslində yoxdurlar. Və müasir dövrdə onları neyrofizioloji (yəni real olan bioloji) anlayışlarla əvəzləmək lazımdır. Məsələn, tipik örnək kimi ruhu göstərmək olar. Beyində ruhun olduğu hansısa bir mərkəz, neyron qrupu varmı? Yox. Deməli, bu anlayışdan vaz keçməli, “ruhi” saydığımız şeyləri (məsələn, şeir yazmaq kimi) beyindəki bioloji proseslərlə izah etməliyik.
Və yaxud, sevgi əgər beyində gedən biokimyəvi reaksiyaların nəticəsidirsə, onu mücərrəd bir şüur hadisəsi kimi yox, elə biokimya kimi də qəbul etməliyik.
Göründüyü kimi, bu, sırf və qatı materialist mövqeyidir.
“Eliminativizmin tələsinə düşməyən” sözü ilə Erkin müəllim yəqin, “maddi anlayışlar səviyyəsinə endirilməyən”, “mənəviliyini, ruhi məzmununu qoruyub saxlayan” demək istəyib.
Keçək o biri terminə.
Ontologiya (“antalogiya” ilə qarışdırmayın) – sadə dillə desək, varlığın fəlsəfəsidir. Fəlsəfənin varlığın mahiyyətini araşdıran, “varlıq nədir” sualına cavab verən bölməsidir. Sokratın dövründən bu sahədə müzakirələr və mübahisələr davam edir. Allahın varlığını fəlsəfi yolla isbatlamağa çalışan teoloqların ən sevimli oyun meydançasıdır. Məsələn, ontologiyaya əsaslanan ilahiyyatçılar Allahın varlığını belə isbatlamağa çalışırlar: Allah - ən mükəmməl varlıqdır. Ən mükəmməl varlıq isə ancaq təsəvvürdə ola bilməz. Yəni biz əgər Ən Mükəmməl Varlığı təsəvvür edə biliriksə, demək, o, realda da var, çünki ancaq xəyalda düşünülən varlığın nəyi “Ən Mükəmməl” olardı ki? Dolayısı ilə, biz əgər Ən Mükəmməl Varlıq haqqında düşünürksə, deməli, o, mütləq mövcud da olmalıdır. Göründüyü kimi, söz oyunundan və məntiqi fokuslardan başqa bir şey deyil.
Ontologiyanın qarşı tərəfində epistiemiologiya dayanıb. Epistemiologiya bizim dünyanı, varlığı necə öyrənməyimizi, necə dərk etməyimizi, yəni idrak prosesini araşdırır. “Həqiqət nədir və necə dərk olunur” onun əsas sualı sayıla bilər. Məsələn, əvvəlki misalda Allahın varlığı haqqında fikir yürüdən ontologiya tərəfdarına bir epistemiologiya tərəfdarı belə etiraz edə bilərdi: “Bütün bu isbat prosesi sənin şüurunda gedir. Sənin şüurundan kənarda necə, Allahın varlığına dair hansısa bir obyektiv (sənin düşüncəndən asılı olmayan) dəlil, fakt varmı?! Əgər yoxdursa, sənin bu məntiq oyunun boş söz yığınından savayı heç nə deyil”.
Əgər ontologiya subyektivdirsə, epistemiologiya obyektiv sayıla bilər.
İndi isə ifadəyə bütöv baxaq: “eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivlik” – bu söz yığını yəqin, prosesləri dəyərləndirərkən təkcə maddi-praqmatik anlayışlardan yox, həm də mənəvi-ruhi meyarlardan, özünün inandığın dəyərlərdən çıxış etməyi nəzərdə tutur. Hər halda, mən başqa anlam verməkdə çətinlik çəkirəm.
Daha sonra isə Erkin Qədirli deyir ki, həmin bu yanaşma eyni zamanda, “epistemioloji obyektivlik örnəyi yaratmalıdır”, yəni, sənin şəxsi dəyərlərinin, mənəvi meyarlarının praktik izahı, praqmatik əsası da olmalıdır (Mən belə anlayıram).
Belədə, həmin qəliz cümləni normal Azərbaycan dilinə təxminən bu cür tərcümə etmək olar: Rəsulzadə siyasətin mənəvi-ruhi ölçülərini, özünün şəxsi dəyərlərini qoruyub saxlamaqla yanaşı, eyni zamanda, onun praktik tətbiqini də həyata keçirməyə aid bir nümunədir.
(Müqayisə edin: "Rəsulzadə, eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivliyin epistemoloji obyektivlik öhdəliyini yaratmağın örnəyidir").
Erkin müəllimin demək istədiyi fikir doğrudanmı bu olubmu, ya yox – qəti əmin deyiləm. Amma ona əminəm ki, dünyada istənilən, ən mürəkkəb elmi fikri belə, sadə anlayışlarla çatdırmaq mümkündür. Bu gün kvant fizikasının, astrofizikanın qəliz, mürəkkəb nəzəriyyələri uşağın da anlayacağı qədər sadə dildə təsvir edilə bilirsə, sözsüz ki, Rəsulzadənin siyasətə yanaşmasını da hər kəsin başa düşəcəyi tərzdə tanıtmaq mümkündür.
Ümid etmək qalır ki, Erkin müəllim seçicilərilə də bu didə danışmır.
Vüsal Məmmədov
Azvision.az
Oxşar xəbərlər
- Təkcə başçı Zakir Fərəcov deyil, onun vəzifə başındakı əlaltıları da...
25 aprel 2024 11:47
- Məktəb direktoru həmin qadından 300 min alıbmış
22 aprel 2024 21:14
- İmran Əliyev həbs edildi
19 aprel 2024 20:39
- Tanınmış həkim telefon nömrəsini satışa çıxardı – 26 min manat
16 aprel 2024 11:16
- Məktəb direktoru haqda son qərar - Qalan ömrünü həbsdə keçirəcək
16 aprel 2024 09:31
- Azərbaycanda Ramazan bayramı qeyd olunur
10 aprel 2024 11:19
- Məhkəmə-hüquq islahatlarının yeni mərhələsi - Əkrəm Həsənov
8 aprel 2024 10:14
- Ordumuzun əsgəri vəfat etdi
7 aprel 2024 23:12
- MƏN BUNU DEMƏKLƏ MÜKƏLLƏFƏM QISAQAPANMA-REKLAMLAR
7 aprel 2024 21:05
- Vəkil nazirə fermerlərin saxta sənəd düzəltmə səbəbini yazdı – qoyunları qırxmaq, çimizdirmək...
6 aprel 2024 15:04
Xəbər lenti
- Azərbaycanın biznes ictimaiyyəti Sahibkarlar Günü-nü qeyd etdi
26 aprel 12:24
- İlham Əliyev Füzulidən Berlinə getdi - Tarixi uçuş - Yenilənib
26 aprel 11:50
- İlham Əliyev həmkarına Qarabağ atı hədiyyə etdi - Fotolar
25 aprel 21:20
- Elmira Süleymanova vəfat etdi
25 aprel 14:50
- Məhkəmə Rauf Nağıyevin vəzifəsinə bərpası ilə bağlı qərar verdi- ÖZƏL
25 aprel 14:30
- Şahin Bağırovu Bakı Şəhər Baş Gömrük İdarəsinə buraxmayıblar - TƏFƏRRÜAT
25 aprel 13:05
- Mikayıl İsmayılov gəlininə qarşı hegemonluğunu davam etdirir FOTO/VİDEO
25 aprel 13:01
- Təkcə başçı Zakir Fərəcov deyil, onun vəzifə başındakı əlaltıları da...
25 aprel 11:47
- Dedik ki, bir neçə saata Xankəndiyə daxil olacağıq - Prezident
25 aprel 11:35
- Xadimə məktəb direktorunu niyə bıçaqlayıb?
25 aprel 11:07
- Keçmiş başçının hospitalından şikayət
24 aprel 21:35
- BAKCELL bütün ölkəni Bulvardakı konsertə çağırır
24 aprel 21:20
- Onu oğlum yandırmayıb, şantaj üçün özü üzərinə benzin töküb - Yenilənib
24 aprel 20:57
- Prezidentlərin məhdud tərkibdə görüşü oldu - Foto
24 aprel 20:28
- Japarov Azərbaycandadır - Yenilənib
24 aprel 11:42
- MM-də iki deputat arasında gərginlik
23 aprel 22:43
- Oğluma Ali Baş Komandanın adını verəcəyik - Fotolar
23 aprel 18:36
- NAR Füzulidə yerləşən məktəbə yeni kitablar hədiyyə etdi
23 aprel 18:28
- Heydər Əliyev əlindən gələni əsirgəmirdi - Putin
23 aprel 08:45
- Zakir Qaralovun əmisi qızı məhkəməyə verildi
22 aprel 21:28
- Məktəb direktoru həmin qadından 300 min alıbmış
22 aprel 21:14
- Abel Məhərrəmov polkovnik-leytenantın torpağını zəbt edib?
22 aprel 18:57
- Əliyev Putinlə görüşdü - Video
22 aprel 18:45
- Qubad İbadoğlu ev dustaqlığına buraxıldı
22 aprel 18:40
- Barəsində məhkəmə istintaqı gedən Gündüz Əliyev kimi bir vəzifə sahibi Sumqayıtda necə ..?
22 aprel 12:48
- Bəraət alan şəxs, Gömrük Komitəsindən milyon yarım təzminat istədi
22 aprel 12:39
- Gürcüstan DTX məktəblərdə mümkün terror aktı ilə bağlı hərəkətə keçdi
22 aprel 11:53
- İki Avropa ölkəsi gizli şəkildə birləşməyə hazırlaşır
22 aprel 10:24
- Ersin Tatar Azərbaycana gəlir
22 aprel 10:13
- Atatürk və Ərdoğanı təhqir edən şəxs həbs olundu
21 aprel 22:31
Video & Fotoqalereya
Video
Fotoqalereya