Erkin Qədirlinin Rəsulzadə haqda qəliz cümləsi nə deməkdir?
İdman2 fevral 2020 17:36
Ötən il Real partiyasının funksionerlərindən olan Erkin Qədirlinin yazdığı bir cümlənin nə demək olduğu hələ də sosial şəbəkədə müzakirə edilir. O, Məmməd Əmin Rəsulzadədən bəhs edən statusunda qeyd etmişdi ki, "Rəsulzadə, eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivliyin epistemoloji obyektivlik öhdəliyini yaratmağın örnəyidir".
Bu, nə deməkdir? Gəlin, aydınlaşdırmağa çalışaq.
Eliminativizm müasir Qərb fəlsəfəsində bir cərəyandır. Adı ingiliscə “elimination” (parçalamaq, kənarlaşdırmaq, istisna etmək, ləğv etmək) kəlməsindən yaranıb. Eliminativizm deyir ki, şüurdakı proseslərdən danışarkən varlığına inandığımız bəzi mücərrəd şeylər əslində yoxdurlar. Və müasir dövrdə onları neyrofizioloji (yəni real olan bioloji) anlayışlarla əvəzləmək lazımdır. Məsələn, tipik örnək kimi ruhu göstərmək olar. Beyində ruhun olduğu hansısa bir mərkəz, neyron qrupu varmı? Yox. Deməli, bu anlayışdan vaz keçməli, “ruhi” saydığımız şeyləri (məsələn, şeir yazmaq kimi) beyindəki bioloji proseslərlə izah etməliyik.
Və yaxud, sevgi əgər beyində gedən biokimyəvi reaksiyaların nəticəsidirsə, onu mücərrəd bir şüur hadisəsi kimi yox, elə biokimya kimi də qəbul etməliyik.
Göründüyü kimi, bu, sırf və qatı materialist mövqeyidir.
“Eliminativizmin tələsinə düşməyən” sözü ilə Erkin müəllim yəqin, “maddi anlayışlar səviyyəsinə endirilməyən”, “mənəviliyini, ruhi məzmununu qoruyub saxlayan” demək istəyib.
Keçək o biri terminə.
Ontologiya (“antalogiya” ilə qarışdırmayın) – sadə dillə desək, varlığın fəlsəfəsidir. Fəlsəfənin varlığın mahiyyətini araşdıran, “varlıq nədir” sualına cavab verən bölməsidir. Sokratın dövründən bu sahədə müzakirələr və mübahisələr davam edir. Allahın varlığını fəlsəfi yolla isbatlamağa çalışan teoloqların ən sevimli oyun meydançasıdır. Məsələn, ontologiyaya əsaslanan ilahiyyatçılar Allahın varlığını belə isbatlamağa çalışırlar: Allah - ən mükəmməl varlıqdır. Ən mükəmməl varlıq isə ancaq təsəvvürdə ola bilməz. Yəni biz əgər Ən Mükəmməl Varlığı təsəvvür edə biliriksə, demək, o, realda da var, çünki ancaq xəyalda düşünülən varlığın nəyi “Ən Mükəmməl” olardı ki? Dolayısı ilə, biz əgər Ən Mükəmməl Varlıq haqqında düşünürksə, deməli, o, mütləq mövcud da olmalıdır. Göründüyü kimi, söz oyunundan və məntiqi fokuslardan başqa bir şey deyil.
Ontologiyanın qarşı tərəfində epistiemiologiya dayanıb. Epistemiologiya bizim dünyanı, varlığı necə öyrənməyimizi, necə dərk etməyimizi, yəni idrak prosesini araşdırır. “Həqiqət nədir və necə dərk olunur” onun əsas sualı sayıla bilər. Məsələn, əvvəlki misalda Allahın varlığı haqqında fikir yürüdən ontologiya tərəfdarına bir epistemiologiya tərəfdarı belə etiraz edə bilərdi: “Bütün bu isbat prosesi sənin şüurunda gedir. Sənin şüurundan kənarda necə, Allahın varlığına dair hansısa bir obyektiv (sənin düşüncəndən asılı olmayan) dəlil, fakt varmı?! Əgər yoxdursa, sənin bu məntiq oyunun boş söz yığınından savayı heç nə deyil”.
Əgər ontologiya subyektivdirsə, epistemiologiya obyektiv sayıla bilər.
İndi isə ifadəyə bütöv baxaq: “eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivlik” – bu söz yığını yəqin, prosesləri dəyərləndirərkən təkcə maddi-praqmatik anlayışlardan yox, həm də mənəvi-ruhi meyarlardan, özünün inandığın dəyərlərdən çıxış etməyi nəzərdə tutur. Hər halda, mən başqa anlam verməkdə çətinlik çəkirəm.
Daha sonra isə Erkin Qədirli deyir ki, həmin bu yanaşma eyni zamanda, “epistemioloji obyektivlik örnəyi yaratmalıdır”, yəni, sənin şəxsi dəyərlərinin, mənəvi meyarlarının praktik izahı, praqmatik əsası da olmalıdır (Mən belə anlayıram).
Belədə, həmin qəliz cümləni normal Azərbaycan dilinə təxminən bu cür tərcümə etmək olar: Rəsulzadə siyasətin mənəvi-ruhi ölçülərini, özünün şəxsi dəyərlərini qoruyub saxlamaqla yanaşı, eyni zamanda, onun praktik tətbiqini də həyata keçirməyə aid bir nümunədir.
(Müqayisə edin: "Rəsulzadə, eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivliyin epistemoloji obyektivlik öhdəliyini yaratmağın örnəyidir").
Erkin müəllimin demək istədiyi fikir doğrudanmı bu olubmu, ya yox – qəti əmin deyiləm. Amma ona əminəm ki, dünyada istənilən, ən mürəkkəb elmi fikri belə, sadə anlayışlarla çatdırmaq mümkündür. Bu gün kvant fizikasının, astrofizikanın qəliz, mürəkkəb nəzəriyyələri uşağın da anlayacağı qədər sadə dildə təsvir edilə bilirsə, sözsüz ki, Rəsulzadənin siyasətə yanaşmasını da hər kəsin başa düşəcəyi tərzdə tanıtmaq mümkündür.
Ümid etmək qalır ki, Erkin müəllim seçicilərilə də bu didə danışmır.
Vüsal Məmmədov
Azvision.az
Eliminativizm müasir Qərb fəlsəfəsində bir cərəyandır. Adı ingiliscə “elimination” (parçalamaq, kənarlaşdırmaq, istisna etmək, ləğv etmək) kəlməsindən yaranıb. Eliminativizm deyir ki, şüurdakı proseslərdən danışarkən varlığına inandığımız bəzi mücərrəd şeylər əslində yoxdurlar. Və müasir dövrdə onları neyrofizioloji (yəni real olan bioloji) anlayışlarla əvəzləmək lazımdır. Məsələn, tipik örnək kimi ruhu göstərmək olar. Beyində ruhun olduğu hansısa bir mərkəz, neyron qrupu varmı? Yox. Deməli, bu anlayışdan vaz keçməli, “ruhi” saydığımız şeyləri (məsələn, şeir yazmaq kimi) beyindəki bioloji proseslərlə izah etməliyik.
Və yaxud, sevgi əgər beyində gedən biokimyəvi reaksiyaların nəticəsidirsə, onu mücərrəd bir şüur hadisəsi kimi yox, elə biokimya kimi də qəbul etməliyik.
Göründüyü kimi, bu, sırf və qatı materialist mövqeyidir.
“Eliminativizmin tələsinə düşməyən” sözü ilə Erkin müəllim yəqin, “maddi anlayışlar səviyyəsinə endirilməyən”, “mənəviliyini, ruhi məzmununu qoruyub saxlayan” demək istəyib.
Keçək o biri terminə.
Ontologiya (“antalogiya” ilə qarışdırmayın) – sadə dillə desək, varlığın fəlsəfəsidir. Fəlsəfənin varlığın mahiyyətini araşdıran, “varlıq nədir” sualına cavab verən bölməsidir. Sokratın dövründən bu sahədə müzakirələr və mübahisələr davam edir. Allahın varlığını fəlsəfi yolla isbatlamağa çalışan teoloqların ən sevimli oyun meydançasıdır. Məsələn, ontologiyaya əsaslanan ilahiyyatçılar Allahın varlığını belə isbatlamağa çalışırlar: Allah - ən mükəmməl varlıqdır. Ən mükəmməl varlıq isə ancaq təsəvvürdə ola bilməz. Yəni biz əgər Ən Mükəmməl Varlığı təsəvvür edə biliriksə, demək, o, realda da var, çünki ancaq xəyalda düşünülən varlığın nəyi “Ən Mükəmməl” olardı ki? Dolayısı ilə, biz əgər Ən Mükəmməl Varlıq haqqında düşünürksə, deməli, o, mütləq mövcud da olmalıdır. Göründüyü kimi, söz oyunundan və məntiqi fokuslardan başqa bir şey deyil.
Ontologiyanın qarşı tərəfində epistiemiologiya dayanıb. Epistemiologiya bizim dünyanı, varlığı necə öyrənməyimizi, necə dərk etməyimizi, yəni idrak prosesini araşdırır. “Həqiqət nədir və necə dərk olunur” onun əsas sualı sayıla bilər. Məsələn, əvvəlki misalda Allahın varlığı haqqında fikir yürüdən ontologiya tərəfdarına bir epistemiologiya tərəfdarı belə etiraz edə bilərdi: “Bütün bu isbat prosesi sənin şüurunda gedir. Sənin şüurundan kənarda necə, Allahın varlığına dair hansısa bir obyektiv (sənin düşüncəndən asılı olmayan) dəlil, fakt varmı?! Əgər yoxdursa, sənin bu məntiq oyunun boş söz yığınından savayı heç nə deyil”.
Əgər ontologiya subyektivdirsə, epistemiologiya obyektiv sayıla bilər.
İndi isə ifadəyə bütöv baxaq: “eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivlik” – bu söz yığını yəqin, prosesləri dəyərləndirərkən təkcə maddi-praqmatik anlayışlardan yox, həm də mənəvi-ruhi meyarlardan, özünün inandığın dəyərlərdən çıxış etməyi nəzərdə tutur. Hər halda, mən başqa anlam verməkdə çətinlik çəkirəm.
Daha sonra isə Erkin Qədirli deyir ki, həmin bu yanaşma eyni zamanda, “epistemioloji obyektivlik örnəyi yaratmalıdır”, yəni, sənin şəxsi dəyərlərinin, mənəvi meyarlarının praktik izahı, praqmatik əsası da olmalıdır (Mən belə anlayıram).
Belədə, həmin qəliz cümləni normal Azərbaycan dilinə təxminən bu cür tərcümə etmək olar: Rəsulzadə siyasətin mənəvi-ruhi ölçülərini, özünün şəxsi dəyərlərini qoruyub saxlamaqla yanaşı, eyni zamanda, onun praktik tətbiqini də həyata keçirməyə aid bir nümunədir.
(Müqayisə edin: "Rəsulzadə, eliminativizmin tələsinə düşməyən ontoloji subyektivliyin epistemoloji obyektivlik öhdəliyini yaratmağın örnəyidir").
Erkin müəllimin demək istədiyi fikir doğrudanmı bu olubmu, ya yox – qəti əmin deyiləm. Amma ona əminəm ki, dünyada istənilən, ən mürəkkəb elmi fikri belə, sadə anlayışlarla çatdırmaq mümkündür. Bu gün kvant fizikasının, astrofizikanın qəliz, mürəkkəb nəzəriyyələri uşağın da anlayacağı qədər sadə dildə təsvir edilə bilirsə, sözsüz ki, Rəsulzadənin siyasətə yanaşmasını da hər kəsin başa düşəcəyi tərzdə tanıtmaq mümkündür.
Ümid etmək qalır ki, Erkin müəllim seçicilərilə də bu didə danışmır.
Vüsal Məmmədov
Azvision.az
Oxşar xəbərlər
- Sənədsiz evi olanlara şad xəbər
9 may 2024 23:29
- İndiki nazirlərin çoxunu tanımıram - Elmar Məmmədyarovla müsahibə
3 may 2024 11:51
- Ölkədən 6 MİLYARD pul çıxarıb ? ŞOK
2 may 2024 14:13
- Həmid Herisçi AYB-nin üzvü oldu
2 may 2024 10:36
- Sumqayıt İcra Hakimiyyətində Gündüz Əliyevlə Adil Xudadatov arasında başlanan çəkişmənin GİZLİN SƏBƏBLƏRİ
1 may 2024 16:13
- Nəcməddin Sadıkovun verdiyi 800 mini çatdırmışam
29 aprel 2024 18:15
- Təkcə başçı Zakir Fərəcov deyil, onun vəzifə başındakı əlaltıları da...
25 aprel 2024 11:47
- Məktəb direktoru həmin qadından 300 min alıbmış
22 aprel 2024 21:14
- İmran Əliyev həbs edildi
19 aprel 2024 20:39
- Tanınmış həkim telefon nömrəsini satışa çıxardı – 26 min manat
16 aprel 2024 11:16
Xəbər lenti
- Prezident qəbul keçirdi - Fotolar - Yenilənib
14 may 13:17
- Zakir Fərəcov korrupsiyaya bulaşanları niyə qoruyur
14 may 13:00
- Anası ayrılmaq istəyib, məşqçi də hirsini Fəriddən çıxıb – Şahid DANIŞDI
13 may 11:42
- Prezident qəbul keçirdi - Fotolar
13 may 11:13
- Prezident məni bağrına basdı, çox həyəcanlı idim - Fotolar
12 may 12:09
- Zakir Fərəcov məhkəməyə verildi
11 may 19:34
- Ziba Osmanova iki azyaşlını maşınla vurdu
11 may 19:18
- Ramiz Tahirov vəzifəsindən azad olundu - Foto
11 may 16:54
- Güllələnən icra başçısının qızına da Şuşada ev verildi - Foto
11 may 16:39
- Prezident Füzulidə açılış etdi - Fotolar - Yenilənib
10 may 16:17
- Müşfiq Atakişiyevə 14 il 6 ay həbs cəzası verildi
10 may 16:10
- İnsan dərisindən əşya hazırlayan, məhbuslara cəhənnəm əzabı yaşadan ər-arvad (VİDEO)
10 may 12:27
- Prezident Zakir Fərəcovla Gündüz Əliyevin işini nəzarətə götürsə... - Sahibkarlar xahiş etdi
10 may 12:20
- Prezidentlə xanımı Heydər Əliyevin məzarını ziyarət etdi - Fotolar
10 may 12:00
- Sənədsiz evi olanlara şad xəbər
09 may 23:29
- Rusiya sərhədçiləri Ermənistanın hansı bölgəsində qalacaq?
09 may 23:20
- Alman ayaqqabısı - Daşqın Məmmədovun hekayəsi
09 may 23:03
- Prezidentlə xanımı Həzi Aslanovun məzarını ziyarət etdi
09 may 12:11
- Bu ölkədə ilk dəfə qadın prezident seçildi
09 may 12:06
- Azərbaycanda Qələbə Günü qeyd olunur
09 may 11:57
- Bakıda kanalizasiya daşdı, evlər su altında qaldı - Video
08 may 16:23
- Azərbaycanda yeni idman növü yaradıldı
08 may 12:50
- Prezidentlərin geniş tərkibdə görüş keçirilir (YENİLƏNİB)
08 may 12:25
- İşdən çıxarılan məşhur cərrah danışdı
08 may 10:22
- Hitlerin dağıdılmış bazasında tapılan qolları və ayaqları olmayan skeletlər arxeoloqları dəhşətə gətirdi (FOTO)
08 may 00:22
- Bolqarıstan Prezidenti Azərbaycandadır
07 may 20:42
- Putin and içdi - Video - Yenilənib
07 may 16:18
- Novruz Məmmədov vəzifəsindən azad edildi
07 may 15:58
- İlham Əliyevin Robert Fitso ilə geniş tərkibdə görüşü başlayıb
07 may 14:24
- Bakıda 41 yaşlı prokuror yol qəzasında vəfat etdi
07 may 14:18
Video & Fotoqalereya
Video
Fotoqalereya