“İsa Hüseynov dahi olmaq istədi, dəli oldu”

- Səhhətimi heç soruşmasan yaxşıdır, Ağa. Yazanda diriyəm, yazmayanda – ölü. Əslində, mən həmişə belə olmuşam: özümün həqiqətən insan olduğuma yalnız yazandan–yazana ürək dolusu sevinə bilmişəm. İndi yaş da öz sözünü deyir. Əvvəlki enerji ilə yazmağa zorum çatmır.

- Normal yazıya münasibətdə mütləq fərqli fikir olmalıdır. Heç bir ciddi yazı barədə heç vaxt yekdil fikir ola bilməz. Yekdil fikir o yerdə olur ki, orda ya qrup mənfəəti, ya da dövlət marağı olur. Mən 60 ildən çoxdur ki, yazıram. Ancaq mübahisə doğurmayan bir yazım da yadıma gəlmir.

- Çingiz Abdullayevin dediyində "yanaşma” yoxdur axı. Deyir ki, "dəfndən də əsər yazalar?” – Çingizin hekayə barədə dediyi vur-tut  bundan ibarətdir. Dünya ədəbiyyatında, dəfn mövzusunda, onlarca (bəlkə yüzlərcə) hekayə, povest, roman var. Çingiz kimi mütaliəli bir qələm sahibinin bunu bilməməyi şəxsən məni olduqca heyrətləndirir.

Mənim Çingiz Abdullayevlə şəxsi-qərəzliyim yoxdur. Allahı var, bir həftədə iki roman yazıb, özünün çoxsaylı oxucularını xoşbəxt eləsin. Ancaq mənim Çingizə deyiləsi bir-iki sözüm var. Birinci, onu demək istərdim ki, özündən danışanda çox uzağa getməsin, qızışıb kəllə-çarxa çıxmasın. Mütləq nəzərə alsın ki, əsərlərinin bir qismi hələ kumık dilinə tərcümə olunmayıb və Pataqoniyada nəşr edilən kitabları Kosta-Rikanın kitab mağazalarında hələ tam satılıb qutarmayıb. İkinci, kitablarının hansı ölkədə daha çox satılmağı barədə millətə hesabat verəndə – dünyanın kitabsevər xalqların arasında – ermənlərin də olduğunu, hərdən çaşıb, fəxr ilə dilinə gətirməsin. Bilsin ki, belə şeyin düşər-düşməzi olur. Bir də, Allah xatirinə, özünü PEN-klub prezidenti kimi təqdim edəndə bir az təvazökar olsun. Axı onun PEN-klubu Beynəlxalq PEN-klubun Mərkəzi Ofisi tərəfindən tanınıb təsdiqlənməyib. Belə bir "PEN-klub”la öyünüb, gözə kül üfürməyin nə mənası var? PEN-klubun əsas vəzifəsi yazıçıların hüquqlarını qorumaq, siyasi rejimlərin təqib etdiyi "söz adamlarına” bütün vasitələrlə dayaq olmaqdan, kömək etməkdən ibarətdir. Çinqiz Abdullayevin bu işlərdən hər hansısa birini haçansa icra etdiyini görən olubmu?

- Mənim Anara münasibətim həmişə təhrif olunub. Bunun bir səbəbi pressanın ara vurmaqda atəşin ehtirasıdırsa, digər səbəbi Anarın özüdür. Məsələn, Anar gözəl bilir ki, niyə mən "Beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ni bəyənmirəm və onun illər uzunu AYB-yə rəhbərlik etməsinin əleyhinəyəm. Ancaq Anar bildiyini demir. Özünə sərf eləyəni deyir. Guya mən AYB-ni ona görə tənqid eləyirəm ki, orada "onun yerini” tutmaq istəyirəm və mənim "Beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ni  bəyənməməyimin yeganə səbəbi bu əsərin populyarlığına qısqanmağımdır. Ancaq belə deyil! Və təssüflər olsun ki, bunu bir Anar bilir, bir mən, bir də Allah. Anarın ürəyində çox şey var. Ancaq demir, deməyi lazım bilmir. Bəlkə yazıb saxlayır. Bu, onun öz işidir. Amma mən hər şeyi deyirəm. Ürəyimi heç kəsdən gizlətmirəm. Bizi biri-birimizdən ayıran da elə budur.

"Beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ni əgər Anar yox, bir başqası yazmış olsaydı, o əsərin barəsində söz deməyi bəlkə mən heç ağlıma da gətirməzdim. Anarın bundan əvvəlki əsərlərini yada salın: "Ağ liman”, "Dantenin yubileyi”, "Macal”, "Əlaqə”, "Uşaqlığın son gecəsi”, "Yaxşı padişahın nağılı”... Ədbiyyatımızda - özünəməxsus - daimi yeri olan belə sanballı-səviyyəli əsərlər yazan bir yazıçının bu məşhur "Beşmərtəbə”sini onun yaradıcılıq uğuru kimi qəbul etmək şəxsən mənim üçün mümkünsüzdür. Məncə, bu əsər Anarın yaradıcılığına təmənnasız hörməti olan hər kəsi narahat etməliydi. Ancaq özünün bu narahatlığını oxucu ilə bölüşdürməyi heç kəs lazım bilmədi. "Azərbaycan” jurnalında, mənim baş redaktor olduğum dövrdə, ilk dəfə işıq üzü görən bu əsərin barəsində mənə mənfi rəy bildirənlər, bu rəyi Anarın özünə bildirməkdən nədənsə ehtiyat elədi. Bizim yazıçılar arasında səmimiyyətə, təəssüf ki, çox nadir hallarda rast gəlmək olur. Bu, bizim ədəbi mühitimizin sağalmaz yarasıdır. Saxtalıq qanımıza-canımıza işləyib. Məni yandıran budur ki, bu saxtalıq Yazıçılar Birliyində indi hər vaxt olduğundan da qat-qat çoxdur. Bu saxtalığın kökünü kəsmək üçün AYB-də ciddi-əsaslı kadr dəyişikliyi olmalıdır. Özlərinin dediyinə görə, bu il AYB-nin qurultayını keçirəcəklər. Anar da yenidən sədr "seçiləcək” və saxtalığa-simasızlığa qarşı 35 il apardığı fədakar mübarizəni hələ bundan sonra da 5 il davam etdirəcək. Əhsən! Təbriklər və uğurlar!

- "Facebook"la əlaqəsizəm. Azər Rəşidoğlunu da yaxşı tanımıram. Ancaq onun bu qədər yalanı birnəfəsə demək qabiliyyəti məni əməlli-başlı heyran elədi. Sən hardan bilirsən ki, Rəşidoğlu, mən Bakını sevmirəm? Bunu mən kimə demişəm? Hansı yazımda yazmışam? Axı nəyə görə mən Rüstəm İbrahimbəyovun meytini də qısqanmalıyam? Düzdür, mən dramaturgiya ilə heç vaxt ciddi məşğul olmamışam. Ancaq Moskvada, nasir kimi, Rüstəmdən az tanınmamışam. Mənim nəşr edilən kitablarımın sayı Rüstəmin nəsr kitablarının sayından bəlkə bir neçə dəfə çoxdur.

Düz adam bildiyi şeydən danışar. Bilmədiyindən danışanlar hamılıqla içiboş, qəlbiqara adamlardır. Bu tip qələm adamlarının nadir nüsxələrindən biri də mənim köhnə "xeyirxahım” Rasim Qaracadır. Özünün nə bir şeirini, nə bir hekayəsini bəyənən var. Ancaq hansı əsəri desən, imansız və məsuliyyətsizcəsinə, söyüb-yamanlamağa həmişə hazırdır. Mənə görə, savadsızlıq qorxulu deyil, əzizim Ağa. Qorxulu – yarımçıq savadlılıqdır.

- Aydın Məmmədov elə adamlardan idi ki, onun yazdığı hər söz mənim üçün qiymətliydi. Aydın ədəbiyyatı gözəl bilirdi. Onun savadına, estetik zövqünə, dil duyğusuna söz ola bilməzdi. O illərdə, təxminən 1970-ci illərin axırlarında, mənim xahişimlə, "Azərbaycan” jurnalı üçün bir-iki tərcümə elədi. O tərcümələrin dadı hələ də damağımdadır. Aydının 30-40 il bundan əvvəl yazdığı məqalələr hələ də öz aktuallığını itirməyib. Heyif ki, tez getdi dünyadan. Ədəbiyyatımızın Aydın Məmmədov kimi tənqidçilərə indi o vaxtkından da çox ehtiyacı var.

- Bəli, o vaxtlar da çox tənqid olunmuşam. Ancaq heç vaxt indiki qədər təhrif və təhqir olunmamışam. O vaxt hər kəs dediyinə və yazdığına görə, hər halda, az-çox məsuliyyət daşıyırdı. İndi hər kəs ağzına gələni deyir və ağlına gələni yazır. Misal üçün, bir məqalə var – İsa Hüseynov haqqında.  Məqaləni kim yazıb, bilmirəm. Ancaq rəhmətliyin bütün doğum və anım günlərində o yazını saytlarda təkrar-təkrar yayımlayırlar. Sərlövhəsində də – mənim adım: "Əkrəm Əylislini otaqdan qovdu”. Nə vaxt? Nəyə görə? Hansı otaqdan? Bu sualların heç birinin cavabı şəxsən mənə məlum deyil. Ancaq mənə yaxşı məlumdur ki, işlədiyi yerlərdə, İsa Hüseynovun öz otağı heç vaxt olmayıb. Demək, söhbət rəhmətliyin evindəki hər hansı otaqdan gedə bilər. Ancaq mən o evdə heç vaxt olmamışam. Ona görə ki, rəhmətliyin "İsa Hüseynov” olduğu dövrdə məni ora çağıran olmayıb. Onun "İsa Muğanna” olduğu zamanlar isə o evdə uzaq qalaktikalardan gələn o gədər yadplanetli qonaq-qara olub ki, orda mənə, istəsəm də, yer tapılmayıb. Mən xəngəl süfrəsi arxasında hər gün İsa Məsihlə oturan o Muğannanı qəbul eləyə bilmədim, əzizim Ağa! Deyirlər, dahilərin hamısı dəlidir, ancaq dəlilərin hamısı dahi deyil axı. İsa Hüseynov dahi olmaq istədi. Dahi olmadı, dəli oldu. Biz bunu deməyə niyə qorxuruq?

 

- Yazıçı ilə oxucu arasında bir qəribə – sirli-sehirli qan qohumluğu var. Azlığından-çoxluğundan asılı olmayaraq, məni oxuyanların hamısı mənim mənəvi qan qohumlarımdır. Bizi bir-birimizdən heç nə ayıra bilməz: nə dövlət, nə siyasət, nə də AYB. Buna görə də mənim oxucu sarıdan heç bir narahatlığım yoxdur.

- Yazdıqlarımın mən öləndən sonrakı taleyi məndə heç bir narahatlıq doğurmur. Bilirəm ki, ədəbiyyat mənəvi ehtiyacdan doğulur və insanın bu ehtiyacı heç vaxt bitib-tükənməyəcək. Yeni yazdıqlarımın bir qismini – "Safsar”, "Metro vaqonunda gün işığı”, "Dağlar deyir ki, soyuqdur” və sair – Şahbaz Xuduoğlu, balaca kitabçalar halında, artıq nəşr eləyib. Bir qanan insan tapılıb, "Əylisdən Əylisəcən”i də bir vaxt latın qrafikasında nəşr edəcək.

- Mənim üçün ən vacib məsələlərdən biri budur ki, indi Azərbaycanda ictimai sabitlik var. Bunsuz iqtisadiyyatı dirçəltmək, mədəni tərəqqiyə nail olmaq mümkün deyil. Məni hər şeydən çox narahat eləyən budur ki, ölkənin mənəvi həyatı gün-gündən yoxsullaşır. Teatrlarımızın hamısında tənəzzül və depresiya hökm sürür. Kinomuz, nə vaxtdan bəridir ki, yerində sayır. Dilimiz xalqımızdan sürətlə uzaqlaşır. Mahnılarımız günbəgün, saatbasaat bayağılaşır.

Ədəbiyyatda yalançı canlanma və doğruçu durğunluq hökm sürür. Ədəbiyyata maraq, hər yerdə olduğu kimi, bizdə də çox azalıb. Bunun bir səbəbi zamanın hökmüdürsə, digər səbəbi oxucu marağı üçün hadisə ola biləcək əsərlərin yazılmamasıdır. Ədəbiyyatda mövsüm dəyişikliyi olmalıdır. Bizim ədəbiyyatın yeni mövsümü hələ gəlməyib. Ümid cavanlardadır. Ədəbi gəncliyin sıralarında bir çox ayıq və istedadlı qələm sahibləri var. Mən onların bir çoxunun imzası ilə ədəbiyyat və mədəniyyət portalı "Kulis”də tanış olmuşam. Bu sayt ədəbiyyatımızın yeni nəslinin yetişməsinə həqiqətən real qayğı göstərir.

Orada yaşlı və təcrübəli yazıçılarımızla müsahibələr də tez-tez yer alır. Bu müsahibələrdə ağıllı, ibrətamiz fikirlər də olur, marazmatik, mənasız və məntiqsiz çərənçilik də hərdən baş alıb gedir. Məsələn: "Dostoyevski heç kimdir”, "Anna Karenina” filan hamısı mənasız şeylərdir”, "70 ildə Cabbarlıdan və Ordubadidən başqa yazıçı olmayıb”…

Bəs yazıçı kimdir görəsən? 

Yazıçı-filosof Əlisa Nicat bu suala belə cavab verir: "Məndən başqa yazıçı yoxdur”.

Bu nədir? Ədəbiyyatda 60-70 il gülünc çalan qocaman yazıçının ürək sözüdür, yoxsa ədəbi mühitə yenicə qədəm qoyan bir naşı və nadan qələm sahibinin aqressivcəsinə çərənləməsidir?.. Bilmirsən ağlayasan, ya  güləsən... 

Əgər söhbət təkcə bu müsahibədən getsəydi, bu haqda bəlkə heç danışmağa da dəyməzdi. Ancaq ədəbiyyata belə nadan və naşı münasibət indi hər yerdə baş alıb gedir. Biz buna yavaş-yavaş öyrəşirik deyəsən. Sanki heç kəsin vecinə də deyil ki, bu sayaq əxlaqsız-əndazəsiz dedi-qodu kimisə çaşdırıb inandıra bilər, kiminsə, kimlərinsə ağlını başından alıb, ictimayi fikiri zibilləyə bilər. Əgər sənə senzurasız-qadağasız söz demək imkanı verilibsə, sən bu imkanı niyə çərənçiliyə, şərbazlığa, boşboğazlığa sərf eləyirsən? Bizi gün-gündən cılızlaşmağa vadar eləyən kimdir, nədir görəsən!

Əlisa Nicatla müsahibənin ardınca, iki digər sanballı və təcrübəli yazıçımızla müsahibəni də maraqla oxudum: Məmməd Orucu və Mövlud Suleymanlını deyirəm.

Hər ikisini çoxdan və yaxşı tanıyıram. Bir vaxt hər ikisi ilə yaxın dost olmuşuq. Mövludu deyə bilmərəm. Ancaq Məmməd barəsində qətiyyətlə deyə bilərəm ki, bu adam gözəl yazıçı olduğu kimi, həm də olduqca saf adamdır. Müsahibəsində də jurnalistin bütün suallarına səmimi cavab verir. Özünün problemli yaşayışından, yazıçının çətin məsuliyyətindən ürək ağrısı ilə söhbət açır. Ancaq söhbətin bir yerində Məmməd kişi, məncə, ya səmimi deyil, ya da jurnalistin sualına başdansovdu cavab verməyi ozü üçün daha münasib hesab edir: "Mənə görə, son 20 ilin ən yaxşı yazıçısı Rafiq Tağı olub”. – Bunu Məmməd deyir. Və həmin Rafiq Tağını AYB-dən qovanın kimliyini dərhal yaddan çıxarıb, o adamın AYB sədri vəzifəsində əbədi qalmağının millətə nə qədər lazım olduğu, dilinin ucunda olsa da, deməyi lazım bilir: "Onun yerində başqası olsaydı, Allah bilir, nələr olardı”.

***Mövlud Suleymanlı deyir ki, bizə AYB lazım deyil, Anar lazımdır. Əgər sənə Anar lazımdırsa, Mövlud qağa, onu çağır evinə, bir yaxşı xəngəl qonaqlığı ver. Ya da özün get, Anargildə çay iç, şörək ye, otur, Anarla doyunca söhbət elə...

Mən bilirəm nələr olardı, qardaşım Məmməd. Məsələn, AYB-nin iki min üzvünün hamısı qələmi bir gündə yerə qoyub, əbədi matəmə qərq olardı. Binanın işığı kəsilərdi, zibili daşınmazdı. Keçmişdə Məmməd Arifin adını daşıyan kitabxananın yerindəki restoranı bu dəfə həmişəlik bağlayıb, qədim mədəniyyətimizə ağır zərbə vurardılar. Əgər Anar AYB sədri olmasydı, sənin işlədiyin "Azərbaycan” jurnalına da, şübhəsiz ki, heç kəs əsər gətirməzdi...

Bu məsələdə hər iki istedadlı yazıçının mövqeyi təxminən üst-üstə düşür. Mövlud Suleymanlı deyir ki, bizə AYB lazım deyil, Anar lazımdır. Əgər sənə Anar lazımdırsa, Mövlud qağa, onu çağır evinə, bir yaxşı xəngəl qonaqlığı ver. Ya da özün get, Anargildə çay iç, şörək ye, otur, Anarla doyunca söhbət elə. Axı bu nə məntiqdir, QƏDİM DOST? Anarın yaxşı adam və yaxşı yazıçı olmağı onun Yazıçılar Birliyinə 40 il rəhbərlik etmək istəyinə nə dərəcədə haqq qazandırır? Biz hansı dövrdə, hansı ölkədə yaşayırıq? Bir yaxşı yazıçının 35 il işlədiyi vəzifədən əl çəkə bilməməyi niyə bizə bu qədər xoş gəlir, ləzzət verir? Bəlkə Novruzəli xisləti hələ də canımızda, qanımızdadır?..

Deyə bilərlər ki, axı sənə nə düşüb, niyə AYB-dən əl çəkmirsən. Sən ki, AYB-nin üzvü deyilsən. Sizə nəyə desəniz and içərəm ki, AYB və onun rəhbərliyi artıq illərdir ki, məni qətiyyən maraqlandırmır. Otuz ildən çoxdur ki, mən ora bir dəfə də ayaq basmamışam və məlum məsələdir ki, bundan sonra ora heç vaxt ayaq basan deyiləm. Amma, neynim, mənim o təşkilata heç bir dəxlim olmadığına hələ də inana bilmirəm. Orda baş verənlərə göz yummağa zorum çatmır. Tanınan-seçilən istedadlı yazıçılarımızın da dəyişməyə, təzələnməyə bu qədər qənim kəsilməyi məndə heyrət doğurur, bədbinlik, ruh düşkünlüyü yaradır. Hətta, bir çox hallarda, məni ədəbi camia ilə tək-tənha üz-üzə qoyur. Mənə elə gəlir ki, yazıçısı bu dərəcədə köhnəpərəst və surətpərəst olan bir məmləkət nə qədər desən Novruzəli yetişdirə bilər. Ancaq bir nəfər də Mirzə Cəlil yetişdirə bilməz.