Könül Aydın Nəhmətova

                                               Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

 

2024-cü il buraxılış və qəbul imtahanlarının testlərində və  tapşırıqlarında Azərbaycan dili fənni üzrə suallarda ciddi elmi səhvlər müşahidə edilir. Bu nöqsanlar daha çox oxu və yazı bacarıqlarının yoxlanmasında özünü göstərir.

Mart ayında buraxılış imtahanının test tapşırığında mətnin problemi ilə tezisin qarışdırılması məsələsini Feysbukda canlı yayım vasitəsilə izah etmişdim. İndi isə Jurnalistika fakültəsinə qəbul üçün qabiliyyət imtahanında esse yazı işi üzrə yol verilmiş nöqsana rast gəlirik. 

4 avqust tarixində Jurnalistika fakültəsinə qəbul üçün qabiliyyət imtahanında belə bir mövzu təqdim edilmişdir: “Bəzi insanlar düşünürlər ki, pul xoşbəxt olmaq üçün vasitə deyil. Sizcə, xoşbəxt olmaq üçün nə etmək və nələrə sahib olmaq lazımdır?”

Öncə bunu qeyd etmək vacibdir ki, esse mövzusu məna əlaqələrinə görə mətnin struktur tiplərindən biri nəzərə alınaraq formalaşdırılmalıdır. Mətnin struktur tipləri dedikdə ardıcıllıq, səbəb-nəticə, ziddiyyət, problem-həlletmə xarakterli kompozisiyalar nəzərdə tutulur. Hər bir struktur modelinə görə başlıqların yazılmasının öz şərtləri vardır ki,  esse üçün təqdim edilmiş tapşırıq şərti bunlardan birini düzgün şəkildə əks etdirməlidir. Verilmiş tapşırığın şərtində imtahanı təşkil edən ekspertlərin hansı bilik və bacarıqları yoxlamaq istədiklərini dəqiq müəyyənləşdirmək olmur. Sualın qoyuluşu heç bir modelə uyğun görünmür.

Esse tapşırığının şərtində problematik sual qoyulursa və burada “bəziləri”, “bir sıra inasanlar”, “bir qism adamlar” kimi ifadələrdən istifadə edilərək mövqe qoyulursa, bu, ziddiyyətli essenin yazılacağına işarə edir. Bu zaman həmin mövqe mübahisəli bir məsələyə aid olur və iştirakçıya əks arqumentlərlə çıxış etmək imkanı verir. Bu növ essenin məqsədi namizədin opponentinin fikirlərini təkzib etmək bacarığını yoxlamaqdır.

İndi gəlin DİM-in təqdim etdiyi tapşırığı onun məzmunu baxımından təhlil edək. Taapşırıq şərtinin birinci cümləsini parafraz edək:

“Bəzi insanlar düşünürlər ki, pul xoşbəxt olmaq üçün vasitə deyil.” – Bəzi insanlara görə, xoşbəxtlik üçün puldan vacib amillər vardır.

İkinci cümləni parafraz edək:

“Sizcə, xoşbəxt olmaq üçün nə etmək və nələrə sahib olmaq lazımdır?” – Sizcə, xoşbəxt olmaq üçün vacib olan amillər nələrdir?

“Bəzi insanlara görə, puldan vacib amillər vardır. Sizcə, xoşbəxt olmaq üçün vacib olan amillər nələrdir?” - belə bir esse mövzusunda ziddiyyətli, müqayisəli bir məsələ görə bilmirik. Bu suallar məzmunca səbəb-nəticə xarakterli essenin strukturuna gətirib çıxarır. Amma tapşırığın şərtində “bəzi insanlar düşünürlər” ifadəsi ilk oxunuşda ziddiyyətli essenin kompozisiyasını yada salır və iştirakçını yanıldır.

İndi isə essenin məzmnunu təsəvvür etməyə çalışaq.

Mətnin giriş hissəsində iki böyük problem qoyulur: “Bəzi insanlara görə, xoşbəxtlik üçün niyə pul deyil, başqa amillər daha vacibdir?”, “Mənə görə, xoşbəxt olmaq üçün hansı amillər vacibdir?” Belə bir məzmunun formalaşdırılmasında əsas problem ondadır ki, bir esse mətnində məsələyə eyni prizmadan iki dəfə baxmaq iştirakçının hansısa mühüm bacarığını yoxlamaq üçün əsas deyildir. İki fərqli tərəfin – bəzi insanların və mənim eyni yanaşmamızı mətndə iki dəfə əsaslandırmaqdan başqa bir nəticəyə nail olmayacağıq. Bu isə heç bir esse növünə aid  tapşırıq modeli ola bilməz və Yazı standartlarında belə bir meyar yoxdur.

        Esse mövzusunu formalaşdırmaq üçün lazım olan bilirklərdən biri də arqumentativ və inandırıcı essenin fərqidir. Ziddiyyət xarakterli esse arqumentativ essedir. İnandırıcı esse isə verilmiş hər hansı bir fikrin isbatını əhatə edir. Bu növ esse strukturuna görə sadə essedir və namizədin fikrini əsaslandıra bilmək bacarığını yoxlayır. Belə essenin mövzusunu formalaşdırmaq üçün bir aforizm və ya ictimai yanaşmaya münasibət bildirmək və fikrini əsaslandırmaq tapşırığı verilir. DİM-in qabiliyyət imtahanında rəqdim etdiyi mövzunu inandırıcı esse mövzusu kimi belə dəyişmək olar: “Cəmiyyətdə belə bir yanaşma vardır ki, pul xoşbəxt olmaq üçün əsas amil deyildir. Siz xoşbəxtliyi nədə görürsünüz?” Belə bir mövzu esse müəllifinin pulun niyə əsas amil olmadığını və onu xoşbəxt edən səbəblərin əsaslandırılmasını əhatə edəcəkdir.

Arqumentativ essenin əsas xüsusiyyəti əks arqumentlərlə çıxış etməkdirsə, inandırıcı esse, sadəcə,  fikrin əsaslandırılması, müəllif mövqeyinə inandırma tələb edir. Bu fərqi bilmədən esse tapşırığının şərtini yazmaq yuxarıda izah etdiyimiz problemlərə yol açır.

Məqalədə bəhs etdiyimiz mövzu – mətnin strukturu həm Oxu, həm də Yazı məzmun xəttinin standartlarına aiddir. Buraxılış imtahanının test tapşırığında mətnin problemi  mövzusu ilə bağlı səhvi də nəzərə alaraq bu qənəatə gəlirik ki, Azərbaycan dili fənninin Oxu və Yazı məzmun xətləri üzrə  standartarda nəzərdə tutulmuş bilik və bacarıqarı yoxlamaq üçün mütəxəssilərimizin özlərinin akademik biliklıri və metodoloji səriştələri çatışmır.