Azərbaycanın son 110 illik tarixinə dair materiallar işıq üzü gördükcə, təfərrüatlar açıldıqca, adam heyrətlənir ki, millət olaraq haradan haraya və necə gəlmişik.

Aşkara çıxır ki, taleyimizə sahib çıxa bilmədiyimiz illərdə, istər Şaumyanın Bakı kommunasına rəhbərlik etdiyi vaxt, istərsə də 1920-ci ildən 1933-cü ilə qədər, xalqımızın taleyi tükdən və yadellil rəhbələrdən asılı olub.

Bu günlərdə Azpost.info saytı klassik yazıçımız Məmməd Səid Ordubadinin M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan “Nərimanovçuluq” adlı memuarını dərc edib və həmin nəşrdən aydın olur ki, 103-105 il əvvəl də ölkəmiz daxili siyasi intirqaların burulğanında olub.

Ordubadi həmin xatirə yazısında Nəriman Nərimanovla tanışlığından, görüşlərindən və söhbətlərindən bəhs edib. O, Saritsında sürgündən qayıtdıqdan sonra bir müddət Həştərxanda yaşayıb və Nərimanovla orada tanış olub. Maraqlıdır ki, yazıçı sonralar Azərbaycanın rəhbəri olmuş Mircəfər Bağırovla da Həştərxanda çox yaxın, ailəvi dost olub.

Ordubadi Nərimanovun kommunist olduğunu vurğulasa da, onda millilik xətinin olduğunu da qeyd edir. Belə anlaşılır ki, Nərimanov rus bolşevizmini birəbir şəkildə öz ölkəsinə “kopi-peyst” etmək istəmirmiş.

Ordubadi yazır: “Nərimançılıq sosializm və kommunizmə sinfi mübarizə yolları ilə deyil, barışdırıcılıq yolları ilə getməyi tövsiyə edirdi. Lakin o bu qədər müxtəlif və bir-birinə zidd olan fıkirləri vahid bir qəlibə salmağı bacarmırdı, o həmişə düşünür və çabalayırdı”.

Memuarın daha maraqlı yerləri isə bunlardır: “Dadaş Bünyadzadə, İsrafilbəyov, Qədirli və daxiliyyə komissarı Həmid Sultanov və sairləri nərimançılıqla şöhrət tapsa belə, bu nəzəriyyənin nədən ibarət olduğunu anlamırdılar”; “Nərimanın qrupuna qarşı mübarizə aparan Ruhulla Axundov, Əliheydər Qarayev, Həbib Cəbiyev, Mirzədavud Hüseynov, Qəzənfər Musabəyov və sairləri də Mərkəzi Komitənin mənafeyini müdafiə üçün mübarizə aparırdılar. Onların mübarizələrinin əsas mündəricatı Nəriman Nərimanovu komissarlar şurası sədrliyindən atmaq, onun yerinə Mirzədavud Hüseynov və Musabəyovlardan birini təyin etdirməkdən ibarət idi”.

Təsəvvür edin, bir partiyanın azərbaycanlı üzvlərinin arasında necə bir intirqa və qrupbazlıq varmış. Başqa sözlə, siyasətlə məşğul olaraq intriqabazlığı mübarizənin fövqünə qoymaq mərəzi bizə 100+ il öncədən qalıb.

Ordubadinin memuarında daha sonra oxuyuruq: “Nərimanov düşmənlərinə qarşı hər cür silahdan istifadə edirdi. O, düşmənlərinin Levon Mirzoyan tərəfındən müdafiə olunduğunu bilməmiş deyildi”.

Bu gündən baxanda yuxarıdakı cümlənin açması budur: erməni bolşevik Mirzoyan azərbaycanlı inqilabçıları bir-birinə qırdırırmış.

Yeri gəlmişkən, bulanıq suda balıq tutmağı yaxşı bacaran Mirzoyan sonradan azərbaycanlı bolşeviklərinin başının üstündən Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi olub və 1926-29-cu illərdə ölkəmizi idarə edib.

Ordubadi yazır: “Nərimançıların mövqeyi o qədər də möhkəm deyildi. Çünki bu qrupun görkəmli üzvlərindən Dadaş Bünyadzadənin Nərimanovla axıra qədər həmfikir olacağına etibar yox idi. O, lazım gəldiyi zaman Nərimanovu çox ucuz sata bilərdi”.

Axırda elə də olub. Dadaş Bünyadzadə Nərimanovu tək qoyaraq, Mirzoyanın tərəfinə keçib.

Məqalədə daha sonra qeyd olunur: “Nəhayət, doktor Nəriman tərksilah edildi. O, razı qalmadığı işlər barəsində Moskvaya uzun bir məruzə məktubu göndərməyi qərara aldı. Məruzə məktubunda yazılan məsələləri yoxlamaq üçün məktub Azərbaycan Mərkəzi Komitəsinə göndərilmişdi. Mərkəzi Komitədə də Mirzoyan idi. Məktubda yazılan narazılıqlar da Mirzoyanın əleyhinə idi. Buna görə də məruzə məktubunu müzakirə etmək işini bir firqə təhqiqatı kimi aparmayaraq, Nərimanov üzərində bir məhkəmə prosesi qurdular”.

Mirzoyanın rəhbərliyi ilə Nərimanov üzərində qurulan məhkəmə necə olmalı idi? Nərimanovun məktubunda yazılan məsələlərin doğru olub-olmaması təhqiq edilməyib, Kremlə məktub yazılmasının özü “siyasi səhv” adlandırılaraq tənqid olunub. Ordubadinin qeydi: “Nəticədə bəziləri Nərimanın partiyadan qovulmasını təklif etdilər. İran kommunistlərindən Ağazadələr yuxarıdakı təkliflərlə razılaşmadılar. Onlar Nərimanın güllələnməsini təklif etdilər. Bu hadisə məni o qədər də təəccübləndirmədi. Çünki Nəriman əleyhinə düzələn qrupu Levon Mirzoyan idarə edirdi”.

Bundan sonra Nərimanov Azərbaycanda işləyə bilməyəcəyini anlayıb və Moskvaya gedib. Erməni Mirzoyanın fitvasına uyaraq ona qarşı çıxanlar isə bir-birinin ayağından dartmaqda, bir-birinə torba tikməkdə davam ediblər. Nəticədə 1920-ci ildən 1933-cü ilə qədər Azərbaycanı idarə edənlər başqa millətdən (rus, erməni, gürcü, polyak, yəhudi) olan bolşeviklər olub.

Sonradan, 30-cu illərin ortalarında o şəxslərin hamısı, o cümlədən artıq Qazaxıstan kommunistlərinə rəhbərlik edən Mirzoyan da güllələnib.

1933-cü ildən sonra Azərbaycana yadellilərin rəhbərlik etməsi ənənəsinə son qoyulub. Mircəfər Bağırov öz xalqının oğullarını ayağa verən partiyadaşlarını ona görə güllələtdirib ki, onun da başını yeməsinlər. Hələ o, özü də ətrafında bu xalqa düşmən olan rəhbər şəxslər toplayıb və bu xüsusda səhv etdiyini 1956-cı ildə, məhkəməsində etiraf edib.