Nərimanov Şaumyana niyə yalvarmışdı: Dəhşətli məktublar...
Mədəniyyət3 oktyabr 2019 13:19
Yazıçı Kənan Hacının "Hacı İsgəndər" romanından bir hissəni təqdim edirik:
...Hacı İsgəndər bu məktubu 1920-ci ilin noyabrında Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin şöbə müdiri Ruhulla Axundova yazmışdı. Azərbaycanda artıq Sovet Hakimiyyəti qurulmuşdu. Cümhuriyyət süqut etmişdi, hökuməti quranların bəzisi qaçıb canını qurtarmış, ələ keçənlər isə qətlə yetirilmişdi. Cümhuriyyət qurucularının ailələri Sibirə və uzaq məmləkətlərə sürgün edilmişdi. Ermənilərin əlinə fürsət düşmüşdü, Hacı İsgəndər kimilərini bir-bir həbs edib güllələyirdilər. Hacı İsgəndəri bir neçə dəfə Xüsusi şöbəyə aparıb dindirmişdilər. Hacı eyni suallara cavab verməkdən zinhara gəlmişdi. Onu sorğu-sual edənlər ermənilər idi. Ondan soruşurdular ki, silahlı dəstələr yaratmaqda sənə kimlər kömək edirdi? Hacı İsgəndər heç kəsin adını çəkmirdi, "dəstələri özüm yaratmışam, günahsız insanları ermənilərin vəhşiliyindən qorumaq üçün döyüşmüşəm və özümü heç nədə günahkar bilmirəm" deyirdi. Hiddətdən rəngi qaralan erməni müstəntiq qarşısındakı bu dəmir iradəli adamı güllələmək üçün fürsət gəzirdi. Qarşısında qaya kimi adam oturmuşdu, müstəntiq Hacı İsgəndərin zəhmi qarşısında özünü itirmişdi, sözünü-danışığını itirmişdi. Tezliklə bu adamdan xilas olmaq istəyirdi, ona tapşırılmışdı ki, bu adamı dindirib cinayətkar kimi istintaqa təhvil versin. Canını dişinə tutub suallar verirdi, amma Hacı İsgəndər dəmir məntiqi ilə onun suallarını göyə sovururdu. Müstəntiqi soyuq tər basmışdı, tez-tez kitelinin cibindən yaylıq çıxarıb üzünün tərini silirdi. "Delo"nu hirslə bağlayıb seyfə tulladı və ayağa qalxdı.
"Gedin, gedin, xahiş edirəm. Çağıranda yenə gələrsiniz. Gedin".
Hacı İsgəndər ayağa qalxıb istehza ilə əllərini arxasında tutub pəncərədən çölə baxan müstəntiqi süzdü.
"Vallah, sizə lap yazığım gəlir. Bacarmadığınız işi sizə tapşırıblar. Gərək bağışlayasınız, sizə kömək edə bilmirəm...".
Müstəntiq əsəbdən yumruqlarını sıxdı, amma geri çevrilmədi. Hacı İsgəndər otaqdan çıxandan sonra çevrilib yumruğunu var gücü ilə masaya çırpdı.
***
Sovet Azərbaycanında görkəmli ictimai xadimlərin, vətən fədailərinin qara siyahısı Kremldə hazırlanırdı. Ruhulla Axundov bu soyqırımın qarşısını almaqda aciz idi. Hacı İsgəndərin məktubu Ruhulla Axundova çatanda məktubu üç dəfə oxudu, ayağa qalxıb kabinetində gəzişməyə başladı. Dişi bağırsağını kəsirdi, ermənilərin məkrinə yaxşı bələd olsa da, səsini çıxara bilmirdi. Onu şovinizmdə ittiham edib partiyadan xaric edə bilərdilər. Ruhulla pəncərədən tutqun payız axşamına baxa-baxa dərin xəyala daldı. O fəlakətli günlərin acısı hələ də ürəklərdə qövr edirdi. Ruhulla xatırlayırdı: Ermənilər Bakının mərkəzində azərbaycanlıları qanına qəltan edəndən sonra Abşeron kəndlərinə daraşdılar. Təpələrdə top qurub evləri atəşə tutdular. Camaat Maştağaya, Buzovnaya, Şüvəlana üz tutdu. Həmin vaxt Hacı İsgəndər Təmənis tərəfdə səngərlər qazdırıb düşmənə qarşı müqavimət göstərir, şücaətlə döyüşürdü. Onun adı hər yerdə vahimə saçırdı. Ruslar, ermənilər Bakının dörd bir tərəfini kabus kimi gəzib-dolaşan bu xalq qəhrəmanının əlindən dincliyini itirmişdi, gecələr yorğan-döşəklərində belə, rahat yata bilmir, hər dəqiqə tər-qan içində diksinib oyanır, qapı-pəncərənin möhkəm bağlanıb-bağlanmadığını dönə-dönə yoxlayırdılar.
Ruhulla bir neçə gün bundan əvvəl doğulduğu kəndə, Buzovnaya getmişdi. Cümə məscidinin yerləşdiyi məhəllədən dəmiryol stansiyasına piyada qalxdı. Qatar Qızılqum stansiyasından keçəndə atasıyla bu tərəflərə sarı qum aparmağa gəldiyi illəri xatırladı. Atası üzünü qarşıdakı təpəyə tutub salavat çevirərdi. Sonralar bildi ki, vaxtilə həmin təpədə Abşeronu ermənilərin hücumlarından qorumuş türk əsgərlərindən bir neçəsi dəfn olunubmuş.
Rusiyanın Qafqaz işləri üzrə müvəqqəti fövqəladə komissarı Stepan Şaumyan və Bakı Sovetinin sədri Prokofi Caparidze daşnaklarla əl-ələ verərək martın 30-da Bakını azərbaycanlılardan təmizləməyə başladılar. Üç gün ərzində şəhərdə on beş min azərbaycanlı öldürüldü. Erməni quldur dəstələri Bakı komissarlarının tərk-silah etdikləri müsəlman məhəllələrinə soxulur, evləri yandırır, uşaqları valideynlərinin gözü qarşısında oda atır, südəmər körpələri süngüyə keçirirdilər. Qızları, gəlinləri hörüklərindən bir-birinə bağlayıb eybəcər hala saldıqdan sonra diri-diri basdırırdılar. Nə idi bu biçarələrin günahı?!
Şaumyan və Caparidzenin istiqamətləndirdikləri "döyüş əməliyyatlarında" onların məsləkdaşları Arsen Əmiryan və Qriqoru Korqanov "şəxsi nümunə" göstərirdilər. Martın 30-da İsmailiyyə binasının yandırılması əməliyyatına Əmiryan başçılıq etmişdi. Şamaxıda və Qubada əllidən çox kənd Korqanovun bilavasitə iştirakı ilə talan edildikdən sonra yandırılmışdı.
Şaumyan və onun quldur dəstəsi mart hadisələri zamanı milli-demokratik qüvvələrin Bakıdan uzaqlaşmasına nail oldular. Üzeyir Hacıbəyli İrana getməyə məcbur oldu. 1918-ci il aprelin 1-də ermənilər Azərbaycanın böyük şairi Hüseyn Cavidin qaldığı "Təbriz" mehmanxanasının qapısını sındırıb içəri soxuldular. Mehmanxanadakı altmış nəfər müsafirin içində Hüseyn Cavid və bir nəfər də başqası tam təsadüf nəticəsində sağ qaldılar. Hüseyn Cavid məcbur olub Ənzəliyə yol aldı. Çünki həmin vəziyyətdə Bakıda qalmaq son dərəcə təhlükəli idi. Yaxşı ki, o vaxt Quzey və Güney Azərbaycan arasında tikanlı məftillər yox idi...
Mart hadisələrinin başlanmasına üç-dörd saat qalmış Nəriman Nərimanov öz evində Şaumyanın iştirakı ilə iclas çağırmışdı. Ruhulla Axundov da həmin iclasda iştirak edirdi. İndi pəncərədən qüssəli payız axşamını seyr edərkən həmin gərgin iclasda gedən söhbətləri xatırlayırdı. Nəriman Nərimanov təsirli nitqində qəfildən üzünü Şaumyana tutub dedi:
"Yoldaş, siz də, mən də müsəlmanların halını bilirik. Hərgah bir iğtişaş başlansa, ayaq altda qalan fəqir-füqəra olacaq ki, siz də, mən də onun yolunda işləyirik. Ona binaən mən sizdən təvəqqe edirəm, sizə yalvarıram, bu işi sülh ilə qurtarasınız".
Şaumyan Nərimanovu arxayın etmişdi, heç bir qırğının baş verməyəcəyinə inandırmışdı. Nərimanovun ən böyük səhvi bu iblisə inanmağı idi. Həmin dəqiqələrdə isə Şaumyan Naxçıvanda müsəlman qanına susamış Andronikə belə bir teleqram göndərmişdi:
"Xalq rəhbəri Andronikə.
Sizin şəxsinizdə əsl xalq rəhbərini öz tərəfimdən alqışlayıram. Sizin bayrağınız altında vuruşan bütün igid döyüşçülərə salamımı yetirin. Rusiya hakimiyyətinin güclənməkdə olan köməyinə arxalanan Bakı proletariatı Kürdəmir və Ağsu istiqamətlərində türk-bəy quldur dəstələrinə qarşı qəhrəmancasına mübarizə aparır. Bizə lazımi kömək göstərmək imkanınız olsa, buna şad olaram".
Əlbəttə, Andronik Şaumyanın xahişini dərhal yerinə yetirmişdi. Lakin daşnak dəstələri türk və Azərbaycan milli ordusunun vahid zərbəsi ilə darmadağın edildikdən sonra tayqulaq Andronik qorxusundan dünyanın o başına - Amerika qitəsinə, Kaliforniyaya qaçmışdı. Şaumyanın izi isə son illərdə deyildiyinə görə, Hindistana gedib çıxırdı.
Mart qırğını baş verdikdən bir neçə gün sonra çarəsiz və aldanmış doktor Şaumyana və Caparidzeyə məktub yazmışdı. Məktubda deyilirdi:
"...siyasi müharibə axırda milli müharibə yolu olubdur. Bu əhvalat Şura hökumətinə ləkə salıbdır, onu qara örtüklə bürüyür. Hərgah siz bu yavuq vaxtda qara örtüyü cırıb bu ləkəni təmizləməsəniz, bolşevik fikri və Şura hökuməti burada davam edə bilməyəcəkdir".
Bütün bu acı, göynərtili xatirələr Ruhullanın ürəyini sıxırdı, ruhunu didirdi. İndi də xalqı qanına qəltan edən gavurlara qarşı döyüşən xalq qəhrəmanlarını aradan götürmək istəyirlər, deyə düşündü. İsgəndəri bu zatıqırıqların əlinə vermək olmaz, nə yolla olur-olsun, onu xilas eləmək lazımdır. Yoxsa girəvəyə salıb onu da güllələyəcəklər. Cəld masa arxasına keçib mürəkkəbli qələmi götürdü və qarşısına kağız çəkib yazdı:
"Maştağa rayon XDİK-ın İstintaq İdarəsinin rəisinə.
Sizdən təvəqqe edirəm ki, Buzovna qəsəbəsinin sakini, Sovet hökumətinin sadiq dostu, kənd camaatının ağsaqqal kimi hörmət bəslədiyi İsgəndər yoldaşı istintaqdan azad edəsiniz. O, xalq maarifinə xidmət etməklə Sovet quruculuğu işində fəal iştirak edən namuslu bir insandır, bolşeviklərin dostudur. Şura hökumətinin bu cür kadrlara gələcəkdə çox böyük ehtiyacı olacaqdır".
AK(b) PMK-nin
şöbə müdiri Ruhulla Axundov.
Yazdığını diqqətlə oxudu və qol çəkib möhür vurdu. Köməkçisini çağırıb məktubun aidiyyəti yerə göndərilməsini tapşırdı. Köməkçisi otaqdan çıxandan sonra kresloya söykənib dərindən nəfəs aldı.
Oxşar xəbərlər
- 2024-cü ildə bu rektorların səlahiyyət müddəti bitir (SİYAHI)
27 mart 2024 22:27
- 25 il əvvəl bu gün: Primakovun təyyarəsi okeanın üstündən niyə geri qayıdıb?
25 mart 2024 00:29
- İlham Əliyev Putinə zəng etdi
24 mart 2024 20:37
- Krokus teraktı”nda şübhəli məqamlar: qiyabi sifariş, qapalı PƏNCƏRƏ-yə qaçan dəstə...
24 mart 2024 06:04
- Ermənilər görkəmli cərrahımızın qardaşını öldürüb meyitini ata bağlayıblar - VİDEO
24 mart 2024 05:58
- 2 milyonluq tenderi uddu, amma 2,25 milyonluq müqavilə imzaladı - Müəmma
23 mart 2024 20:29
- Terror zamanı Müslüm Maqomayevin də muzeyi yanıb ...
23 mart 2024 17:53
- Emindən ilk - Reaksiya
23 mart 2024 08:04
- İlham Əliyev Vladimir Putinə başsağlığı verdi
23 mart 2024 07:58
- Röya Ayxan Moskvada ölümdən belə qurtuldu - 2 dəqiqədən sonra səhnəyə çıxacaqdım...
22 mart 2024 23:16
Xəbər lenti
- Papa qadın məhbusların ayaqlarını yuyub öpdü
29 mart 10:44
- Çingizi arvadı ifşa edibmiş - Mərhum nazirin oğlu da dindirilib
29 mart 10:29
- Şahmar Hüseynova yeni vəzifə verildi
28 mart 21:04
- Bu gün ilk Qədr gecəsidir
28 mart 17:37
- Baş redaktorun Ədliyyə naziri Fərid Əhmədova MÜRACİƏTİ
28 mart 15:56
- İsveçrədən Azərbaycana 105 min manata 4 ədəd qol saatı gətiriblər
28 mart 15:46
- Prezident bu qanuna dəyişiklik etdi
28 mart 15:39
- Lifttəmir-in direktoruna şiddətli töhmət verildi
28 mart 15:31
- Azneft-in baş direktoru da vəzifəsindən azad edildi - Yeni təyinat
28 mart 15:23
- Məşhur Azərbaycan filmlərində heyvanlara aktyorlardan çox qonorar verilirmiş
28 mart 11:31
- Hermosonu öpən prezident həbs oluna bilər
28 mart 11:26
- DTX sıralarında 7 Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı xidmət edir
28 mart 11:13
- Yaxın günlərdə daha 73 nəfərin adı ictimaiyyətə açıqlanacaq
28 mart 11:05
- 2024-cü ildə bu rektorların səlahiyyət müddəti bitir (SİYAHI)
27 mart 22:27
- Emin Əmrullayevdən daha bir təyinat
27 mart 22:20
- Şəhid bacısı sektor müdiri təyin edildi
27 mart 22:12
- Namiq Abbasov vəfat etdi
27 mart 22:05
- Nazir Kamran Əliyevi təqaüdə göndərdi
27 mart 17:37
- BMU-ya yeni prorektor təyin olunub
27 mart 17:29
- Yüksək rütbəli keçmiş qırğız məmur Bakıda həbs olundu (TƏFƏRRÜAT)
27 mart 12:47
- Ərdoğan Ağ Evdə ilk dəfə Baydenlə görüşəcək
27 mart 12:27
- 7 günlük Novruz tətili başa çatdı
27 mart 08:37
- Biləsuvarda qadın qətlə yetirildi - Əri polisə təslim oldu+Yenilənib
26 mart 21:05
- Üç aydır ictimaiyyət qarşısına çıxmır
26 mart 20:32
- Küçədə satılan balıq və toyuq məhsulları təhlükəlidirmi? - ARAŞDIRMA - VİDEO
26 mart 10:49
- Sabahdan Azərbaycanda tətil başa çatır
26 mart 10:10
- Həkim əllərin titrəməsinin səbəblərindən danışdı
26 mart 10:05
- Sümbülə Əliyeva həbs edildi
26 mart 09:56
- Banan adı ilə aldığımız meyvə AFRİKA KARTOFU imiş - Diqqət!
25 mart 23:09
- Azərbaycan - Bolqarıstan oyununda qalib müəyyənləşmədi
25 mart 22:41
Video & Fotoqalereya
Video
Fotoqalereya